هنر گچبري در اصفهان

هنر گچبري در اصفهان

هنر گچبري اصفهان

بدون شک یکی از جالبترین موضوعهای شایان مطالعه و دقت درتاریخ معماری اسلامی ایران ، بررسی مساجد به سبک ایرانی است . مساجد ساخته شده در ایران ، به دو دسته تقسیم یم شوند ؛ که از حیث اهمیت به مانند یکدیگر نیستند . یک دسته ، ابنیه اندکی را شامل می شود که با سبک نقشه های عربی استوار شده ، و دیگر مساجد به سبک ایرانی است .
مساجد عربی یا در حقیقت اسلامی ، با تاس از روح فرهنگ اسلامی که سادگی و بسط فرهنگ دنیا گریزی را اشاعه یم دهد ، پدید آمده اند . برای شناخت دقیق مسجد به سبک اولیه ، کافی است نظری به شکل گیری مسجد النبی در مدینه بیندازیم . این مسجد با مصالح بسیار ساده شکل گرفت ، و از تزیین خالی بود . محراب به شکلی که بعدها در دوران اموی معمول شد ، وجود نداشت . با گسترش اسلام ، روح مسجد به مناطق مفتوحه آمد . مومنان برای تکریم این مقدسترین مکان ، بیشترین خلاقیت و ذوق خویش را به کار گرفتند . سبکهای متعددی از نحوه معماری مسجد ، در مناطق مختلف پدید آمد . یکی از سبکهای شاخص ، سبک ایرانی شد . بطور کلی ، سبک ایرانی همان سبک چهار ایوانی است ، که در مسجد ، از قرن پنجم به بعد ، جایگ ین مساجد اولیه گردید . مسجد جامع اصفهان ، یکی از مساجد ایرانی و با طرح و نقشه ایرانی ، از جمله “ پرآوازه ترین بنای ایران اسلامی است ” { گدار ، آثار ایران ، ج ۴ ، ۳۸ } . که در طی قرون و اعصار مختلف تاریخی ، بر آن افزوده شده تا به شکل امروزی خودش درآمده است . قدیمترین اثر تاریخدار در مسجد جامع اصفهان ، به سال ۴۸۱ ه.ق اسست ، که در دوران ملکشاه سلجوقی ( ۴۶۵ ـ ۴۸۵ ه.ق) پدید آمد { گدار ، آثار ایران ، ج۴ ، ۳۸}. بعدها در ادوار مختلف تاریخی ، هر سلسه ای چیزی بر این بنا افزودند ، تا نامی از خود به یادگار گذارده باشند . این روال کار . تا دوران قاجاریه ( ۱۱۹۳ ـ ۱۳۳۴ ه.قق) ادامه یافت .
● مسجد الجایتو
از دوره ایلخانی ( ۶۵۶ ـ ۷۳۶ ه.ق) در مسجد جامع اصفهان آثار کمی به جای مانده است . بدون تردید ، دلیل آن این بود که در زمان ایین پادشاهان سوداگر ، اصفهان دور از جاده های بزرگ حمل و نقل قرار داشت ؛ به طوری که به دست فراموشی سپرده شده و تهیدست مانده بود { گدار ، آثار ایران ، ج۴،۶۰}.
صحن اصلی مسجد جامع اصفهان ، دارای چهار ایوان در شمال ، جنوب ، شرق و غرب است . در ضلع غربی صحن اصلی مسجد جامع اصفهان ، جایی که “ ایوان استاد ” نامیده می شود ، شبستان آجری کوچکی ، که به نام مسجد الجایتو شناخته می شود ، قرار دارد . اگرچه اینن مسجد کوچک است ، اما شهرتی تام و تمام دارد . این شهرت زیاد نه به واسطه شبستان آجری آن ، بلکه به خاطر محراب گچبری و زیبای واقع در ان است ، که توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند .
درباره بانی مسجد الجایتو ، به غیر از آندره گدار ، دیگر محققان مسجد جامع اصفهان ، سخنی نگفته اند. علت آن را شاید بتوان در معماری این بنا جستجو کرد که از حیث معماری ، چندان قابل توجه نیست . از طرفی ، وجود محراب بسیار نفیس و پر ارزش الجایتو ، باعث گردیده است تا چشمها را خیره کند و بقیه اجزا و عناصر این شبستان را به دست فراموشی سپارد .
آندره گدار فرانسوی در دو محل ، بنای مسجد الجایتو را توضیح داده است . وی می نویسد :“ در اینجا این سوال پیش می آید که آیا شبستانی که در جلو محراب ساخته شده ، متعلق به دوره الجایتو ( ۷۰۳ ـ ۷۱۶ ه.ق) می باشد یا خیر . به نظر طبیعی می رسد ، تصور کنیم که فرمانروایی که فرمان ساختن محراب معروف را داده ، شبستانی را هم که این محراب امروز آن را زینت بخشیده ، ساخته باشد مع ذلک … ، من چنین عقیده ای ندارم . ابتدا به این دلیل که در کتیبه تاریخی محراب ، از این شبستان یادی نشده . دلیل دیگر که به نظر می رسد ، این است که بگوییم : ضلعی که محراب در ان جای داشته ، با نقوش سبک مغولی خود در همان زمان بنای محراب ساخته شده ،
ولی در جریان تعمیرات بعدیی از میان رفته است ، … دلیل سوم که به گمان من بهتر از همه است ، این است که : شبستان و محراب در یک زمان ساخته نشده اند ، زیرا معماری شبستان که آ آجر بنا شده ، خشک و بدون تزیینات بوده و حال آنکه ، محراب و محدوده سابق آن از گچ ضخیمو دارای تزیینات است … ” { گدار ، آثار ایران ، ج۱ ، ۲۸۴ }.
سپس ، گدار با توجه به نحوه معماری انجام شده در شبستان مسجد الجایتو و مقایسه آن با “ صفه عمر ” ، از بناهای دوره شاه محمود در ضلع شرقی مسجد جامع اصفهان ، ادامه می دهد : “ نحوه معماری شبستان ، مشابه صفه ای است که به فرمان قطب الدین شاه محمود آل مظفر { ۷۵۹ ـ ۷۷۶ ه.ق} ساخته شده است و از آنجا که این قطب الدین ، در مسجد جمعه اصفهان آثار چشمگیری از خود باقی گذاشته و تنها فرمانروای آل مظفر { ۷۱۳ ـ ۷۹۵ ه.ق} بوده است که نامش در مسجد دیده می شود ، به گمان من از آنچه گفته شد ، چنین بر یم اید که این قطب الدین شاه محمود بوده که شبستان محراب الجایتو را همزمان با صفه عمر بنا کرده است { گدار . آثار ایران ، ج۱ ، ۲۸۷ }.
البته بعدها ، گدار این گمان را تبدیل به یقین کرد و نوشت : “ … بدون تردید شبستان محراب الجایتو در زمان سلطنت قطب الدین شاه محمود ساخته شده است ” { گدار ، آثار ایران ، ج۴ ، ۲۱۱} . شاه محمود ، برادر شاه شجاع و از پسران امیر مبارز الدین مظفری ، پس از غلبه بر اصفهان ، از اطاعت برادرش ، شاه شجاع ، روی گرداند . همین مسئله ، مدتها دو برادر را به جنگ کشاند . وی در دوران حکمروایی خود در اصفهان ، آثار چندی را پدید آورد که یکی از آنها صفه عمر است .
متاسفانه ، کتیبه تاریخدار که به شرح ساخت بنای شبستان اشاره کند ، در مسجد الجایتو وجود ندارد . آنچه گدار ذکر کرد ، بر اساس دلایل معماری است که قابل تایید یا تکذیب نیست .ولی چون در حال حاضر ، نظر کارشناسانه دیگری درباره مسجد الجایتو وجود ندارد . می توان ان را با قید احتیاط پذیرفت .
آثار تاریخی اصفهان ، ۱۱۶ } گچبری شده ، آمده است : “ هذا المحراب المستطاب فی ایام معدله السلططان حامی حوزه الاسلام و الایمان غیاث الدنیا و الدین ظل الله فی الارضین حرس الله ببقائه الاسلام من فواضل صدقات … صاحب دیوان الممالک شرقا و غربا بعدا و قربا سعد الحق و الدین المخصوص بعنایه رب العالمین محمد الساوی اعز الله انصاره و ضاعف اقتداره تولاه العبد الضعیف الراجی الی رحمه الله تعالی و غفرانه عضد بن علی الماستری … فی صفر سنه عشر و سبعمئه ختمه الله تبارک و تعالی بالخیر و الظفر ” { گدار . آثار ایران ، ج ۴ ، ۶۱}.
هنر فر و رفیعی مهر آبادی ، “ ختمه الله ” را “ ختم الله ” آورده اند { رفیعی مهر آبادی ، آثار ملی اصفهان } . هنچنین در لابلای کتیبه عبارت : “ سلطان محمد ” امده ، که گدار ان را نیاورده است { هنر فر ، گنجینه آثار تاریخی اصفهان ، ۱۱۶ ؛ رفیعی مهر آبادی ، آثار ملی اصفهان ، ۵۱۶ }. خواجه سعد الدین ، محمد مستوفی ساوجی ، در دوره سلطنت غازان خان ( ۲۹۴ ـ ۷۰۳ ه.ق) ، زا رجال مشهور دربار او بود . در پایان عمر غازان خان ، علاوه بر مقام وزارت ، رتبه امارت نیز یافت. آنچنان که از کتیبه محراب الجایتو مشخص می شود . در دوران الجایتو ( ۷۰۳ ـ ۷۱۶ ه.ق)
نیز وزیر و صاحب دیوان بود . وی در سال ۷۱۱ ه.ق به جرم اختلاس ،به فرمان الجایتو در نزدیکی بغداد به قتل رسید.
در اطراف کتیبه فوق ، سوال جابربن عبدالله انصاری از پیامبر (ص) ، در خصوص اولوالامر ـ به خط ثلث ـ آمده است : “ عن جابر بن زید الجعفی ، قال سمعت ، جابر بن عبدالله انصاری ، یقول : لما انزل الله علی نبیه ـ صلی الله علیه و آله ـ : “ یا ایها الذین آمنوا اطیعو الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم ” ، قلت : یا رسول الله ! قد عرفنا الله و رسوله ، فمن اولوالامر ، الذین قرن الله طاعتهم و طاعه رسوله ؟ فقال علیه السلم ” { رفیعی مهر آبادی ، آثار ملی اصفهان ، ص ۵۱۷ } . در اخر این قسمت از کتیبه و بعد از کلمه “ السلم ” ، نام استاد هنرمندی که این محراب را پرداخت کرده ، اینگونه آمده است : “ عمل حیدر ” . در دنباله این کتیبه که در حقیقت پاسخ مشروح پیامبر (ص) به جابر انصادی است ، در حاشیه فرو رفتگی محراب و در دو ردیف نوشته شده است : “ هم خلفائی یا جابر و ائمه المسلمین بعدی : اولهم ، علی بن ابی طالب ، ثم علی بن موسی ، ثم محمد بن علی ، ثم علی بن محمد ، ثم الحسن بن علی . ثم … حجه الله فی ارضه و بقیه فی عباده ابن الحسن بن علی ، ذلک الذی یفتح الله تعالی ذکره علی یده ـ مشارق الارض ومغاربها ” { هنر فر ، گنجینه ، آثار تاریخی اصفهان ، ۱۲۰ }.
همچنین ، در حاشیه بزرگ این محراب ، کتیبه ای به خط ثلث وجود دارد ، که دو حدیث ، یکی از پیامبر (ص) ودیگری از علی بن ابی طالب (ع) است . هر دو ، پیرامون مسجد و احترام به ان است {رفیعی مهر آبادی ، آثار ملی اصفهان ، ۵۱۸}.
یکی از نکات تاریخی و جالبی که از کتیبه تاریخدار و اصلی این محراب بر می آید ، آن است که محراب مزبور ، از مضافات عماراتی بود ، که پس از آتش سوزی در سال ۵۱۵ ه.ق تجدید بنا شد .
● محراب الجایتو در گذشته و حال
دیولافوا پس از دیدن این محراب ، گچبریهای بسیار عالی و استادانه آن را ستود ، و بر صنعتگر
ماهر آن درود فرستاد . نقاشی بسیار جالبی که وی از این محراب ترسیم کرد ، گویای این واقعیت تلخ است که قسمتهای زیادی از پایین محراب گچبری ریخته ، و آجرهای زیر گچبریهای ریخته شده مشهود است { دیولافوا ، سفرنامه دیولافوا در زمان قاجار ، ۳۰۱ } . بعدها ، هنگامی که هدایت از مسجد جامع دیدن کرد . بیشترین توصیف از عناصر مسجد جامع را اختصاص به این محراب داد و افسوس خورد که چگونه این اثر در معرض خطر قرار گرفته است { هدایت ، اصفهان نصف جهان ، ۳۴}.
در سال ۱۳۱۱ ، که مویت هاکس به ایران آمد و از مسجد جامع اصفهان دیدار کرد ، درباره محراب گچبری مسجد الجایتو که به سال ۱۳۱۰ میلادی { ۷۱۰ ه.ق} بنا شده ، تنها نقططه تعمیر شده ایین خرابه در حال ریزش { مسجد جامع } است ؛ ولی تاکهای در هم پیچیده و شکوفه های کنار (سدر) چنان زیبا و انبوه است ،که مومنان را از فکر زیارت مکه با همه معنویتش باز می دارد . آیا انصاف است ، گنبدها فرو ریزند و محراب تعمیر شده ، به تنهایی برجای بماند ” { هاکس ، ایران ، افسانه و واققعیت ، ۵۳} .
این گزارش ، نشان می دهد که با وجود ثبت تاریخی مسجد جامع در سال ۱۳۱۰ { کشکوتی ، بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران ، ۲۶} ، اقدامیی برای تعمیر و ترمیم آن صورت نگرفته است . متاسفانه ، ویلبر که در سال ۱۳۲۰ از اینن اثر دیدن کرد . درباره وضعیت ان گزارشی به دست نداد و فقط به ذکر مختصری از کتیبه ، تاریخ و نحوه گچبری محراب الجایتو پرداخت { ویلبر ، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان ، ۱۵۳} . خوشبختانه ،گزارش سال ۱۳۳۵ به ما می گوید :“ این محراب را در سنوات گذشته ، شیادان قالب گیری کرده بودند که محراب اصلی را مانند محراب معرقکاری مدرسه بابا قاسم خارج نمایند ، که خوشبختانه یک نفر از علاقه مندان به آثار باستانی ،مانع از این عمل گردید. باستان شناسی در سال ۱۳۱۸ ه.ش خرابه های آن را تعمیر کرده … و در محافظت آن اهتمام بلیغ به عمل آورد. در سال گذشته { ۱۳۳۴} نیز باستان شناسی برای جلوگیری از دست زدن و خرابی به این محراب … با نصب طارمی چوبی ، موجبات محافظت ان را فراهم اورده است ” { نیکزاد امیر حسینی ، نشریه اداره فرهنگ استان دهم ( اصفهان ) ، شماره ۱۰ ، ۲۷ ـ ۲۸ } . از سال ۱۳۴۵ تا سال ۱۳۵۵ ، مبلغ ۶۳۵/۰۰۲/۴۴ ریال برای تعمیرات داخلی و خارجی مسجد جامع ، از سوی سازمان ملی حفاظظت آثار باستانی ایران در مسجد جامع هزینه شد { مهران ،کارنامه ده سسال خدمت سسازمان ملیی حفاظت آثار باستانی ایران ، ۱۴۰ } . این رقم ، بالاترین رقم هزینه شده در استان اصفهان ، برای یکی از آثار تاریخی آن است . به تبع این هزینه ، شبستان و بویژه محراب آن نیز تعمیر و ترمیم شد .
در حال حاضر ، شبستان و محراب در وضعیت خوبی قرار دارد . محراب الجایتو که یکی از جاذبه های گردشگری شهر اصفهان محسوب می شود ، هر روز مشتاقان زیادی از گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب می کند . مسئولان میراث فرهنگی در حفاظت آن سعی بلیغ دارند . تا فاصله سه متری از محراب و منبر مسجد الجایتو ، نرده های چوبی کار گذاشته شده است تا بازدیدکنندگان نتوانند سطح گچی محراب را لمس کنند .
اگر تصاویری که ویلبر از این اثر به دست داده { ویلبر ، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان ، ۲۵۹ } با تصاویر هنر فر { هنرفر ، گنجینه آثار تاریخی اصفهان ، ۱۱۷ } که وضعیت امروزی ان را نشان می دهد مقایسه شود ، معلوم می گردد که قسمتهای بالای محراب الجایتو تعمیر و ترمیم اساسی شده است . از این رو ، تا حدود زیاد امید است که این اثر نفیس ، به حیات تاریخی خودش ادامه دهد .
  

درباره نویسنده

مای اصفهان
مای اصفهان

سایت مای اصفهان از سال 2001 میلادی تاکنون در اینترنت فعالیت دارد . این وب سایت مرجع بسیار از وب سایتها و افراد در زمینه های مختلف بوده است .

مقالات ثبت شده توسط مای اصفهان : 1265
اشتراک : هنر گچبري در اصفهان در فیس بوک تویتر مای اصفهان

نظرات کاربران درباره هنر گچبري در اصفهان

  • برای مطلب هنر گچبري در اصفهان نظری وارد نشده است

    نظر خود را بعنوان اولین نفر در مورد هنر گچبري در اصفهان وارد نمائید

نظر شما درباره هنر گچبري در اصفهان

برای بازدیدکنندگان مخفی خواهد بود

حراجی های مای اصفهان
بازگشت به بالای صفحه